مورخان ایرانی مهاجر به عثمانی و مسألة تبادلات فرهنگی میان ایران و عثمانی در روزگار صفویه نمونة موردی مصلح الدّین محمد لاری

در روزگار صفویه شماری بسیار از دانشمندان و هنرمندان ایرانی به دلایل و انگیزه های گوناگون به سرزمین های همسایه، به ویژه هندوستان و عثمانی، مهاجرت کردند. این مهاجرت‌ها یکی از عوامل پیوند فرهنگی میان ایران و سرزمین های یادشده بود. در میان این مهاجران فرهیخته، گروهی نیز تاریخنگار بودند و یا در کنار علوم دیگر، به تاریخنگاری نیز می‌پرداختند. اینان ناقلان سنت تاریخنگاری ایرانی در سرزمین های محل هجرت خود شدند و افزون بر آن به محوریت تاریخ کهن ایران در تاریخنگاری سرزمین های خارج از ایران، از جمله قلمرو عثمانی، کمکی شایان کردند. یکی از چهره های برجستة این روند مصلح الدّین محمد لاری، دانشمند بزرگ ایرانی است که در دانش های گوناگون مهارت داشت و از سرآمدان روزگار خود بود. یکی از آثار گرانسنگ او در زمینة تاریخ می باشد و به مرآت الادوار و مرقات الاخبار نامبردار است. این کتاب از ارزش هائی فراوان در زمینة علم تاریخ برخوردار است امّا آنچه آن را در زمینة بحث تبادلات فرهنگی ایران و عثمانی برجسته می کند، عنایت ویژة نویسندة آن در تبیین تاریخ ایران و محوریت دادن به آن است، در حالی که او در سرزمین عثمانی تاریخ خود را می نوشت. افزون بر آن مصلح الدّین لاری برخلاف همشهری خود فضل الله بن روزبهان خنجی لاری، که در زمان صفویه به قلمرو اوزبکان مهاجرت کرد و در آثار تاریخنگارانة خود از ابراز هرگونه دشمنی و کینه با دولت صفوی و ایجاد دشمنی میان اوزبکان و صفویان فروگذار نکرد، در گزارش تاریخ عثمانی و صفوی مردی منصف است و نسبت به صفویان، با وجود اختلاف مذهبی، دشمنی از خود نشان نمی دهد و گویا با این شیوه تلویحاً می‌‌‌خواهد دو دولت را به دوستی و ترک خصومت فراخوانَد. کتاب او علاوه بر این دربرگیرندة ارزش های فرهنگی است که در بسیاری از تاریخنگاری های دیگر چندان دیده نمی شود. چه او در کنار گزارش های سیاسی هر دوره، گزارش های فرهنگی، به ویژه دربارة شخصیّت‌های علمی و فرهنگی آن روزگار نیز به دست می‌دهد که در جای خود روشی ارزشمند به شمار می رود.